Featured

Pokucie - kraina Kresów Wschodnich

14 listopad 2021 Poprawiono: 11 marzec 2024

Pokucie jest najdalej na wschód wysuniętą krainą Kresów Wschodnich. Pod względem fizyczno-geograficznym jest to obszar leżący na Równine Przedkarpackiej (Podkarpaciu) – jest to wschodnia część dawnego województwa stanisławowskiego (obecnie obwód ivano-frankivski)…

Herb Pokucia

Ziemia halicka została w 1349 r. przyłączona (wchłonięta) do Królestwa Polskiego przez króla Kazimierza Wielkiego. Stolicą ziemi halickiej był Halicz z siedzibą biskupstwa prawosławnego, a biskupstwo rzymskokatolickie zostało ustanowione we Lwowie.

Pokucie ma kształt przechylonego prostokąta, którego boki tworzą:

od zachodu rzeka Bystrzyca Sołotwińska (wg innych Bystrzyca Nadwórnieńska) – są to zachodnie granice Kotliny Stanisławowskiej,
od północy rzeka Dniestr,
od wschodu rzeka Czeremesz (granice państwa),
od południa góry Czrnogóra (Czrnohora) i Gorgany wschodnie.

Pokucia nie posiada jednak wyraźnych cech, które by go wyodrębniały od reszty polskiego Podkarpacia, dlatego dla jednych Pokucie to ziemia obejmujący tylko tereny nad górnym Prutem i Czeremoszem, a dla drugich, to kraina obejmująca także Czarnohorę, tzn. Obszar Huculszczyzny. Historyczną stolicą Pokucia jest Kołomyja – wcześniej Stanisławów był mało znaczącym miastem (założone „dopiero” w 1662 r.).

Mapa fizyczna Pokucia i Huculszczyzny Hołub Beata, Studium historyczno-geograficzne narodowości w Galicji Wschodniej w świetle spisów ludności w latach 1890–1910, UMCS Lublin 2013 (praca dyplomowa KUL 2012).^[1]

Oskar Kolberg w latach 1876-80 prowadził badania terenowe na Pokuciu. Ich pokłosiem jest czterotomowa monografia regionalna pt. „Obrazy etnograficzne. Pokucie” wydana w Krakowie w latach 1882-1889 – dostępne online^{^[2]}. Tak we wstępie do tej książki tłumaczy on nazwę Pokucia:

Nazwa Pokucia, jakkolwiek samym tej ziemi położeniem - na krańcu (w kącie) południowym dawnej Rzeczypospolitej Polskiej dostatecznie usprawiedliwiona (Po-kutie, Po-kącie), dała jednak powód do rozlicznych wyrazu tego tłumaczeń, które w rozprawach swych przytaczają między innymi, Bielowski i Kirkor, najobszerniej z nowszych autorów, pod względem historycznym, o Pokuciu piszący.

Mapa Pokucia i Huculszczyzny (opracowanie własne na mapie z 1925r.)

Granice Pokucia, jak to słusznie zauważył Kirkor, ściśle oznaczyć się nie dadzą, bo nie będąc określone administracyjnie ani etnograficznie, zależne są od stopnia rozwartości, jaki się kątowi temu kraju nadać autorom podoba. Stąd też różną bokom jego nadawali rozciągłość: Pol, Szaraniewicz, Tatomir, Widman itd.

– August Bielowski mówi: „Między ziemiami dawnej Polski, Pokucie ma swój odrębny typ, jak i osobne swoje nazwanie. Oddzielone Dniestrem od reszty ziem Rzpltej w stronie północnej, a z innych stron górami zasłonione, stanowiło jakby ostatni jej kąt, głęboko w stronę południową zamknięty; zamyka go w południowej stronie Czarnogóra jakoby ściana" itd.

Karol Widman (w Dzienniku Warszawskim z r. 1854, nr 106) mówi: „Całe Nad-Prucie, odciąwszy kawałek Bukowiny, nazywało się Pokuciem, którego nazwę niektórzy wywodzą od pokuty grzeszników tu na krańcu do pustelniczego skazanych życia, wg innych pochodzi od wyrazu miejscowego kut czyli kąt.”

Od Stanisławowa ku południo-wschodowi, ściele się rozległa nizina, od strony zachodniej tylko ciemną ścianą Karpat odcięta. Pola te żółcieją kukurydzą i tytoniem, a złocista roślin tych barwa świecąc po polach i po ogrodach siół, krajobrazowi całemu czysto już południowe nadaje charakter. Ziemia to dolno-pokucka, mlekiem i miodem płynąca. […]

Pokucie, nader żyzne w dolinach, ma znów w podgórzu huty i warzelnie soli (banie), a w górach wyborne dla trzód pastwiska. Lasy pokrywają znaczne jeszcze przestrzenie tych ziem.

Historia

W 1349 roku przyłączone do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Wielkiego jako część księstwa halicko-włodzimierskiego. Przez Władysława Jagiełłę przekazane Piotrowi I po jego hołdzie lennym jako zastaw za pożyczkę wziętą na wojnę z Krzyżakami. W 1415 Jagiełło przyjął w Śniatynie na Pokuciu hołd lenny od hospodara mołdawskiego Aleksandra.

W XVI wieku Pokucie było terytorium spornym Polski i Mołdawii. Spór został ostatecznie rozstrzygnięty, a Pokucie przyłączone do Polski w 1531 roku po zwycięstwie hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego pod Obertynem. Stanowiło część prowincji małopolskiej Korony.

1772 rok – I rozbiór Polski

W 1772 roku, po I rozbiorze Polski, Pokucie znalazło się pod panowaniem austriackim. Stało się częścią Królestwo Galicji i Lodomerii. W latach 1772–1918 wchodzące w skład (kolejno): Monarchii Habsburgów, Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier.

I wojna światowa

Po upadku Austro-Węgier w konsekwencji I wojny światowej od 1 listopada 1918 roku w składzie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Zajęte (24–27 V 1919) czasowo przez armię rumuńską, latem 1919 przekazane Wojsku Polskiemu. Administracyjnie przynależało do województwa stanisławowskiego.

Przyznane Polsce decyzją Rady Ambasadorów Ententy w marcu 1923.

Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 okupowane przez Armię Czerwoną i anektowane w październiku 1939 przez ZSRR. Od sierpnia 1945 w granicach ZSRR (jako część Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej).

Po 1991 roku Pokucie jest częścią niepodległej Ukrainy.

Geografia

Teren Pokucia charakteryzuje się wspólnymi cechami geograficzno-fizycznymi i ma kształt trójkąta, którego ramiona boczne tworzy rzeka Czeremosz oraz pasma Gorganów i Czarnohory, a podstawę kotlina stanisławowska.

Na wschodzie region graniczy z Podolem oraz Bukowiną, a na zachodzie z Marmaroszem.

W obrębie Galicji zwykło się wyróżniać część zachodnią i wschodnią, kryterium podziału stanowiły okręgi sądów apelacyjnych w Krakowie dla Galicji zachodniej i we Lwowie dla wschodniej. Galicja Zachodnia obejmowała Kraków (formalnie nie należał do Galicji – Wielkie Księstwo Krakowskie, lecz de facto był jej częścią od 1846 roku), Białą Krakowską, Tarnów, Rzeszów, Krosno, Nowy Targ, Chrzanów (tak jak w przypadku Krakowa) i Nowy Sącz, do Galicji Wschodniej zaliczano Sanok, Jarosław, Przemyśl, Lwów, Stanisławów i Tarnopol.

Mapa Pokucia i Huculszczyzny (opracowanie własne na mapie z 1925r.)

W 1773 roku obszar Galicji podzielono na 6 cyrkułów (obwodów – odpowiedników powiatu), a te z kolei na dystrykty (okręgi). Do cyrkułu halickiego wchodziły dystrykty: 1. Żydaczów, 2. Halicz, 3. Manasterzyska, 4. Budzanów, 5. Dolina, 6. Tyśmienica, 7. Tłumacz, 8. Śniatyn, 9. Czortków, 10. Nadwórna, 11. Utoropy, 12. Delatyn, 13. Kosów.

W czasie reformy administracyjnej w 1850 dokonano zmian w podziale administracyjnym Królestwa Galicji i Lodomerii, tworząc 19 cyrkułów, dzielących się na 178 powiatów – 110 w Galicji Wschodniej i 68 w Galicji Zachodniej (Nowej). Między Jezierzanami a Żywaczowem biegła granica między cyrkułem Stanisławów i cyrkułem Kołomyja. W cyrkule stanisławowskim znalazły się m.in. powiaty (Bezirk) Stanisławów, Tyśmienica, Tłumacz, Halicz.

Siedzibą c.k. (cesarsko-królewskiego) starostwa był Tłumacz. Powierzchnia powiatu w 1879 roku wynosiła 9,0764 mil kw. (522,26 km²), a ludność 74 483 osoby. Powiat liczył 60 osad, zorganizowanych w 52 gminy katastralne. Na terenie powiatu działały 2 sądy powiatowe - w Tłumaczu i Tyśmienicy.